Aztertutako testuak ipini ditut lehenengo atal honetan; testu horietako bakoitzean gaiaren antolamendua, antolatzaileak, perpausak, aditzak eta hiztegia aztertu genituen:
Euskal Herriaren lekua (gaiaren bilakaera)
Gaia: Euskal Herriaren garrantzia munduan eta historian zehar.
Hasiera moduan, Erdi Aroan leku biblikoei mapetan ematen zitzaien garrantzia azaltzen du.
Erdi Aroan marrazturiko hainbat mapa munduri begirada bat ematen diona azkar ohartzen da Belen, Nazaret, Jerusalem eta horrelako lekuei eskaintzen zaien arduraz. Leku biblikoak munduaren erdi-erdian daude kokatuta: gainerako hiriak edo lurraldeak, berriz, azaldu ere ez dira egiten, edo oso modu gutxituan azaltzen dira. Hala gertatzen da, kasu, Liebanako Beatoaren ilustratzaileak egindako mapan, non Egiptok edo juduen herriak Asiak baino toki handiagoa hartzen duten.
Aurreko paragrafoarekin lotuta, mapa horiek ongi aztertu beharko liratekela dio, horrela jakin baitezakegu zenbateko garrantzia ematen zitzaion erlijioari.
Hala ere, oker egongo ginateke baldin eta mapa horiek, ludia gaizki irudikatzen dutelako, alferrikakoak direla pentsatuko bagenu. Izan ere, haien bitartez lekuen garrantzia jakin ahal dugu, zer balio ematen zitzaien, noraino ziren Erdi Aroan nagusi kristau erlijioaren ikuspuntuak. Eta informazio hori zientifikoa deitzen duguna bezain funtsezkoa da, lagundu egiten baitigu garai hartako gertaera asko ulertzen.
Gaur egungo errealitatearekin konparatzen du; mapa horiek orain oso desberdinak izango lirateke.
Balioaren neurria hain gardenki adierazten duen mapa mundurik ez da, noski, gaurko egunean egiten, baina egingo balitz seguru hiri eta nazio batzuek —New Yorkek kasu, edo Ameriketako Estatu Batuek— izugarri leku handia hartuko luketela, ohiko mapa fisikoetan hartzen dutena baino handiagoa; Letoniak, aldiz, zinez dagokiona baino txikiagoa izango luke. Esan nahi da ez dela betetzen, balio kontu hauetan, Bernard Shaw-ek elefante eta arkakusoei buruz zioena, alegia elefantea, normalean, txikiagoa izaten dela marrazkietan errealitatean baino, eta arkakusoa, alderantziz. Balioa emateko unea iristen denean, handia handiago egiten da, eta txikia, urriago.
Euskal Herriari begira, lerrokada honetan azaltzen du XIX. mendera arte ez zuela mapa horietan lekurik izan.
Eta Euskal Herria? Nola azalduko litzateke balio-mapa batean? Ba, gure kaleetan aditzen zen kanta bati sinetsiz gero —Euskadi es tan pequeño que no se ve en el mapa—, inola ere ez. Eta ez dezagun barre egin: Euskal Herriak ez zuen XIX. mendera arte lekurik izan inongo baliomapatan. Bere hizkuntza eta ohiturak ikusezinak izan ziren inguruko guztientzat, eta baita bertako askorentzat ere.
Paragrafo honetan, historia jorratzen da berriro; hezkuntzaren unibertsaltasunean euskara eta euskal kulturaren falta.
Hemezortzigarren mendean —1792an, zehazki—, Condorcet jakintsu ilustratuak Instrukzio Publikoari buruzko txosten bat aurkeztu zuen Frantziako Batzar Nazionalaren aurrean, Frantziako umeek zein gazteek zer eta nola ikasi behar zuten aditzera emanez, eta euskal hizkuntzaz hitz-erdirik ere esan gabe. Condorcet ilustratu eredugarriak eskola nahi du guzti-guztientzat, hezkuntzak unibertsala behar duela dio, baina, jakina, ezin du ikusezina zaion hori —euskal hizkuntza eta kultura, bizimodua— programan sartu. Eta berrogei urte geroago ere, XIX. mendearen hasieran, ikusezintasunak lehengoan dirau, garai hartako hainbat idazleren lanak erakusten duen bezala.
Euskal Herriaren lekura itzultzen da, euskararen erabilera legez kanpo egotean oso gutxik aurrera eramatea lortu zutela esanez.
Euskal Herriak ez zeukan lekurik munduan, eta bere hizkuntza, G. Ch. Lichtenberg aforismo-egileak esango zukeen bezala, legez kanpoko moneta edo txanponaren antzeko zerbait zen: erabili ahal zen etxean, eta baita elizan ere hainbat alditan; baina ez eskolan, epaitegian edo, oro har, bizitza publikoan. Jakina, egoera hartan ez zegoen irtenbiderik. Egingo zituzten euskaldun bakar batzuek beren ahaleginak, Axularrek, Etxeberri Sarakoak edo Larramendik egin zituzten bezala, baina, zirkunstantzia haietan, aurrerabidea eta izatea bera ere ezinezkoak ziren.
Azkenik, Amerikara joan ziren euskaldunen euskal kulturaren urritasuna azpimarratzen du, baita Euskal Herriko egoera erromantizismoari esker horrelakoa izan ez zela ere.
Ameriketan gertatutakoa argigarri izan daiteke. Sartu-atera bat egin dezagun Montevideoko kanposantu zaharrean. Ugari dira han izen euskaldunak, baina euskara toki bakar batean azaltzen da: hara gerra ondorenean joandako familia baten hilarrian. Bistakoa da zergatia. Orain dela gutxi arte, Ameriketara joaten ziren euskaldunek goizetik gauera ahazten zuten beren jatorria, eta ura urarekin bezala nahasten ziren Uruguai, Argentina edo Venezuelako gizartean. Emigrante haiek ez zioten baliorik sumatzen beren hizkuntzari edo kulturari, eta ozeanoa zeharkatu orduko zaku zahar bat bezala uzten zuten bazterrean. Beste horrenbeste gertatu izango zen Euskal Herrian bertan ere —gertatu zen baino neurri handiagoan, alegia—, baldin eta gure auzoan, Alemanian, erromantizismo izeneko mugimendu politiko eta kulturala sortu izan ez balitz.
Euskal Herriaren lekua (antolatzaileak)
Erdi Aroan marrazturiko hainbat mapa munduri begirada bat ematen diona azkar ohartzen da Belen, Nazaret, Jerusalem eta horrelako lekuei eskaintzen zaien arduraz. Leku biblikoak munduaren erdi-erdian daude kokatuta: gainerako hiriak edo lurraldeak, berriz, azaldu ere ez dira egiten, edo oso modu gutxituan azaltzen dira. Hala gertatzen da, kasu, Liebanako Beatoaren ilustratzaileak egindako mapan, non Egiptok edo juduen herriak Asiak baino toki handiagoa hartzen duten.
Hala ere, oker egongo ginateke baldin eta mapa horiek, ludia gaizki irudikatzen dutelako, alferrikakoak direla pentsatuko bagenu. Izan ere, haien bitartez lekuen garrantzia jakin ahal dugu, zer balio ematen zitzaien, noraino ziren Erdi Aroan nagusi kristau erlijioaren ikuspuntuak. Eta informazio hori zientifikoa deitzen duguna bezain funtsezkoa da, lagundu egiten baitigu garai hartako gertaera asko ulertzen.
Balioaren neurria hain gardenki adierazten duen mapa mundurik ez da, noski, gaurko egunean egiten, baina egingo balitz seguru hiri eta nazio batzuek —New Yorkek kasu, edo Ameriketako Estatu Batuek— izugarri leku handia hartuko luketela, ohiko mapa fisikoetan hartzen dutena baino handiagoa; Letoniak, aldiz, zinez dagokiona baino txikiagoa izango luke. Esan nahi da ez dela betetzen, balio kontu hauetan, Bernard Shaw-ek elefante eta arkakusoei buruz zioena, alegia elefantea, normalean, txikiagoa izaten dela marrazkietan errealitatean baino, eta arkakusoa, alderantziz. Balioa emateko unea iristen denean, handia handiago egiten da, eta txikia, urriago.
Eta Euskal Herria? Nola azalduko litzateke balio-mapa batean? Ba, gure kaleetan aditzen zen kanta bati sinetsiz gero —Euskadi es tan pequeño que no se ve en el mapa—, inola ere ez. Eta ez dezagun barre egin: Euskal Herriak ez zuen XIX. mendera arte lekurik izan inongo baliomapatan. Bere hizkuntza eta ohiturak ikusezinak izan ziren inguruko guztientzat, eta baita bertako askorentzat ere.
Hemezortzigarren mendean —1792an, zehazki—, Condorcet jakintsu ilustratuak Instrukzio Publikoari buruzko txosten bat aurkeztu zuen Frantziako Batzar Nazionalaren aurrean, Frantziako umeek zein gazteek zer eta nola ikasi behar zuten aditzera emanez, eta euskal hizkuntzaz hitz-erdirik ere esan gabe. Condorcet ilustratu eredugarriak eskola nahi du guzti-guztientzat, hezkuntzak unibertsala behar duela dio, baina, jakina, ezin du ikusezina zaion hori —euskal hizkuntza eta kultura, bizimodua— programan sartu. Eta berrogei urte geroago ere, XIX. mendearen hasieran, ikusezintasunak lehengoan dirau, garai hartako hainbat idazleren lanak erakusten duen bezala.
Euskal Herriak ez zeukan lekurik munduan, eta bere hizkuntza, G. Ch. Lichtenberg aforismo-egileak esango zukeen bezala, legez kanpoko moneta edo txanponaren antzeko zerbait zen: erabili ahal zen etxean, eta baita elizan ere hainbat alditan; baina ez eskolan, epaitegian edo, oro har, bizitza publikoan. Jakina, egoera hartan ez zegoen irtenbiderik. Egingo zituzten euskaldun bakar batzuek beren ahaleginak, Axularrek, Etxeberri Sarakoak edo Larramendik egin zituzten bezala, baina, zirkunstantzia haietan, aurrerabidea eta izatea bera ere ezinezkoak ziren.
Ameriketan gertatutakoa argigarri izan daiteke. Sartu-atera bat egin dezagun Montevideoko kanposantu zaharrean. Ugari dira han izen euskaldunak, baina euskara toki bakar batean azaltzen da: hara gerra ondorenean joandako familia baten hilarrian. Bistakoa da zergatia. Orain dela gutxi arte, Ameriketara joaten ziren euskaldunek goizetik gauera ahazten zuten beren jatorria, eta ura urarekin bezala nahasten ziren Uruguai, Argentina edo Venezuelako gizartean. Emigrante haiek ez zioten baliorik sumatzen beren hizkuntzari edo kulturari, eta ozeanoa zeharkatu orduko zaku zahar bat bezala uzten zuten bazterrean. Beste horrenbeste gertatu izango zen Euskal Herrian bertan ere —gertatu zen baino neurri handiagoan, alegia—, baldin eta gure auzoan, Alemanian, erromantizismo izeneko mugimendu politiko eta kulturala sortu izan ez balitz.
Euskal Herriaren lekua (perpausak)
Erdi Aroan marrazturiko (erlatibozkoa) hainbat mapa munduri begirada bat ematen diona (erlatibozkoa) azkar ohartzen da Belen, Nazaret, Jerusalem eta horrelako lekuei eskaintzen zaien arduraz (erlatibozkoa). Leku biblikoak munduaren erdi-erdian daude kokatuta: gainerako hiriak edo lurraldeak, berriz, azaldu ere ez dira egiten, edo oso modu gutxituan azaltzen dira. Hala gertatzen da, kasu, Liebanako Beatoaren ilustratzaileak egindako mapan, non Egiptok edo juduen herriak Asiak baino toki handiagoa hartzen duten (kontsekutiboa).
Hala ere, oker egongo ginateke baldin eta mapa horiek, ludia gaizki irudikatzen dutelako (kausazkoa), alferrikakoak direla (konpletiboa) pentsatuko bagenu. Izan ere, haien bitartez lekuen garrantzia jakin ahal dugu, zer balio ematen zitzaien, noraino ziren Erdi Aroan nagusi kristau erlijioaren ikuspuntuak. Eta informazio hori zientifikoa deitzen duguna bezain (konparaziozkoa) funtsezkoa da, lagundu egiten baitigu garai hartako gertaera asko ulertzen (kausazkoa).
Balioaren neurria hain gardenki adierazten duen (erlatibozkoa) mapa mundurik ez da, noski, gaurko egunean egiten, baina egingo balitz seguru hiri eta nazio batzuek —New Yorkek kasu, edo Ameriketako Estatu Batuek— izugarri leku handia hartuko luketela, ohiko mapa fisikoetan hartzen dutena baino handiagoa (konparaziozkoa); Letoniak, aldiz, zinez dagokiona baino txikiagoa izango luke (konparaziozkoa). Esan nahi da ez dela betetzen (konpletiboa), balio kontu hauetan, Bernard Shaw-ek elefante eta arkakusoei buruz zioena, alegia elefantea, normalean, txikiagoa izaten dela marrazkietan errealitatean baino (konparaziozkoa), eta arkakusoa, alderantziz. Balioa emateko unea iristen denean (denborazkoa), handia handiago egiten da, eta txikia, urriago.
Eta Euskal Herria? Nola azalduko litzateke balio-mapa batean? Ba, gure kaleetan aditzen zen kanta bati sinetsiz gero (baldintzazkoa) —Euskadi es tan pequeño que no se ve en el mapa—, inola ere ez. Eta ez dezagun barre egin: Euskal Herriak ez zuen XIX. mendera arte lekurik izan inongo baliomapatan. Bere hizkuntza eta ohiturak ikusezinak izan ziren inguruko guztientzat, eta baita bertako askorentzat ere.
Hemezortzigarren mendean —1792an, zehazki—, Condorcet jakintsu ilustratuak Instrukzio Publikoari buruzko txosten bat aurkeztu zuen Frantziako Batzar Nazionalaren aurrean, Frantziako umeek zein gazteek zer eta nola ikasi behar zuten aditzera emanez (moduzkoa), eta euskal hizkuntzaz hitz-erdirik ere esan gabe. Condorcet ilustratu eredugarriak eskola nahi du guzti-guztientzat, hezkuntzak unibertsala behar duela (konpletiboa) dio, baina, jakina, ezin du ikusezina zaion hori (erlatibozkoa) —euskal hizkuntza eta kultura, bizimodua— programan sartu. Eta berrogei urte geroago ere, XIX. mendearen hasieran, ikusezintasunak lehengoan dirau, garai hartako hainbat idazleren lanak erakusten duen bezala (moduzkoa).
Euskal Herriak ez zeukan lekurik munduan, eta bere hizkuntza, G. Ch. Lichtenberg aforismo-egileak esango zukeen bezala (moduzkoa), legez kanpoko moneta edo txanponaren antzeko zerbait zen: erabili ahal zen etxean, eta baita elizan ere hainbat alditan; baina ez eskolan, epaitegian edo, oro har, bizitza publikoan. Jakina, egoera hartan ez zegoen irtenbiderik. Egingo zituzten euskaldun bakar batzuek beren ahaleginak, Axularrek, Etxeberri Sarakoak edo Larramendik egin zituzten bezala, baina, zirkunstantzia haietan, aurrerabidea eta izatea bera ere ezinezkoak ziren.
Ameriketan gertatutakoa argigarri izan daiteke. Sartu-atera bat egin dezagun Montevideoko kanposantu zaharrean. Ugari dira han izen euskaldunak, baina euskara toki bakar batean azaltzen da: hara gerra ondorenean joandako familia baten hilarrian. Bistakoa da zergatia. Orain dela gutxi arte (denborazkoa), Ameriketara joaten ziren euskaldunek (erlatibozkoa) goizetik gauera ahazten zuten beren jatorria, eta ura urarekin bezala nahasten ziren (moduzkoa) Uruguai, Argentina edo Venezuelako gizartean. Emigrante haiek ez zioten baliorik sumatzen beren hizkuntzari edo kulturari, eta ozeanoa zeharkatu orduko (denborazkoa) zaku zahar bat bezala uzten zuten bazterrean (moduzkoa). Beste horrenbeste gertatu izango zen Euskal Herrian bertan ere —gertatu zen baino neurri handiagoan (konparaziozkoa), alegia—, baldin eta gure auzoan, Alemanian, erromantizismo izeneko mugimendu politiko eta kulturala sortu izan ez balitz (baldintzazkoa).
Euskal Herriaren lekua (adizkiak)
Erdi Aroan marrazturiko hainbat mapa munduri begirada bat ematen diona (ematen zion/emango balioke/emango lioke/eman diezaion/eman ziezaion) azkar ohartzen da (ohartzen zen/ohartuko balitz/ohartuko litzateke) Belen, Nazaret, Jerusalem eta horrelako lekuei eskaintzen zaien (eskaintzen zitzaien/eskainiko balie/eskainiko lieke/eskaini diezaien/eskaini ziezaien) arduraz. Leku biblikoak munduaren erdi-erdian daude (zeuden/baleude/egongo lirateke/egon daitezen/egon zitezen) kokatuta: gainerako hiriak edo lurraldeak, berriz, azaldu ere ez dira egiten (azaldu egiten ziren/azalduko balira/azalduko lirateke/azal daitezen/azal zitezen), edo oso modu gutxituan azaltzen dira. Hala gertatzen da (gertatzen zen/gertatuko balitz/gertatuko litzateke/gerta dadin/gerta zedin), kasu, Liebanako Beatoaren ilustratzaileak egindako mapan, non Egiptok edo juduen herriak Asiak baino toki handiagoa hartzen duten (hartzen zuten/hartuko balute/hartuko lukete/har dezaten/har zezaten).
Hala ere, oker egongo ginateke (gaude/geunden/egongo bagina/egon gaitezen/egon gintezen) baldin eta mapa horiek, ludia gaizki irudikatzen dutelako (irudikatzen zuten/irudikatuko balute/irudikatuko lukete/irudika dezaten/irudika zezaten), alferrikakoak direla (ziren/izango balira/izango lirateke/izan daitezen/izan zitezen) pentsatuko bagenu (pentsatu dugu/pentsatu genuen/pentsatuko genuke/pentsa dezagun/pentsa genezagun). Izan ere, haien bitartez lekuen garrantzia jakin ahal dugu (jakin ahal genuen/jakin ahalko bagenu/jakin ahalko genuke/jakin ahal dezagun/jakin ahal genezaken), zer balio ematen zitzaien (ematen zaie/emango balitzaie/emango litzaieke/eman diezaieten/eman ziezaieten), noraino ziren Erdi Aroan nagusi kristau erlijioaren ikuspuntuak. Eta informazio hori zientifikoa deitzen duguna (deitzen genuena/deituko bagenu/deituko genuke/deitu dezagun/deitu genezan) bezain funtsezkoa da, lagundu egiten baitigu (lagundu egiten zigun/lagunduko balitzaigu/lagunduko litzaiguke/lagundu dakigun/lagundu zekigun) garai hartako gertaera asko ulertzen.
Balioaren neurria hain gardenki adierazten duen (adierazten zuen/adieraziko balu/adieraziko luke/adierazi dezan/adierazi zezan) mapa mundurik ez da, noski, gaurko egunean egiten (egiten zen/egingo balitz/egingo litzateke/egin dadin/egin zedin), baina egingo balitz seguru hiri eta nazio batzuek —New Yorkek kasu, edo Ameriketako Estatu Batuek— izugarri leku handia hartuko luketela (hartzen dute/hartzen zuten/hartuko balute/har dezaten/har zezaten), ohiko mapa fisikoetan hartzen dutena baino handiagoa; Letoniak, aldiz, zinez dagokiona baino txikiagoa izango luke (du/zuen/izango balu/izan dezan/izan zezan). Esan nahi da (esan zen/esango balitz/esango litzateke/esan dadin/esan zedin) ez dela betetzen (betetzen zen/beteko balitz/beteko litzateke/bete dadin/bete zedin), balio kontu hauetan, Bernard Shaw-ek elefante eta arkakusoei buruz zioena (dio/esango balu/esango luke/esan dezan/esan zezan), alegia elefantea, normalean, txikiagoa izaten dela (izaten zen/izango balitz/izango litzateke/izan dadin/izan zedin) marrazkietan errealitatean baino, eta arkakusoa, alderantziz. Balioa emateko unea iristen denean (iristen zen/iritsiko balitz/iritsiko litzateke/iritsi dadin/iritsi zedin), handia handiago egiten da, eta txikia, urriago.
Eta Euskal Herria? Nola azalduko litzateke (azaltzen da/azaltzen zen/azalduko balitz/azal daidn/azal zedin) balio-mapa batean? Ba, gure kaleetan aditzen zen (aditzen da/adituko balitz/adituko litzateke/aditu dadin/aditu zedin) kanta bati sinetsiz gero —Euskadi es tan pequeño que no se ve en el mapa—, inola ere ez. Eta ez dezagun barre egin (barre egiten dugu/barre egiten genuen/barre egingo bagenu/barre egingo genuke/barre egin genezan): Euskal Herriak ez zuen XIX. mendera arte lekurik izan (izan du/izango balu/izango luke/izan dezan/izan zezan) inongo baliomapatan. Bere hizkuntza eta ohiturak ikusezinak izan ziren inguruko guztientzat, eta baita bertako askorentzat ere.
Hemezortzigarren mendean —1792an, zehazki—, Condorcet jakintsu ilustratuak Instrukzio Publikoari buruzko txosten bat aurkeztu zuen (aurkeztu du/aurkeztuko balu/aurkeztuko luke/aurkeztu dezan/aurkeztu zezan) Frantziako Batzar Nazionalaren aurrean, Frantziako umeek zein gazteek zer eta nola ikasi behar zuten (ikasi dute/ikasiko balute/ikasiko lukete/ikasi dezaten/ikasi zezaten) aditzera emanez, eta euskal hizkuntzaz hitz-erdirik ere esan gabe. Condorcet ilustratu eredugarriak eskola nahi du (nahi zuen/nahiko balu/nahiko luke/nahi dezan/nahi zezan) guzti-guztientzat, hezkuntzak unibertsala behar duela (behar zuela/beharko balu/beharko luke/behar dezan/behar zezan) dio (zioen/esango balu/esango luke/esan dezan/esan zezan), baina, jakina, ezin du (ezin zuen sartu/sartu ezingo balu/ezingo luke sartu/sar ezin dezan/sar ezin zezan) ikusezina zaion (zitzaion/izango balitzaio/izango litzaioke/izan dakion/izan zekion) hori —euskal hizkuntza eta kultura, bizimodua— programan sartu. Eta berrogei urte geroago ere, XIX. mendearen hasieran, ikusezintasunak lehengoan dirau (zirauen/iraungo balu/iraungo luke/iraun dezan/iraun zedin), garai hartako hainbat idazleren lanak erakusten duen (erakusten zuen/erakutsiko balu/erakutsiko luke/erakutsi dezan/erakutsi zezan) bezala.
Euskal Herriak ez zeukan (dauka/edukiko balu/edukiko zukeen/eduki dezan/eduki zezan) lekurik munduan, eta bere hizkuntza, G. Ch. Lichtenberg aforismo-egileak esango zukeen (esaten du/esaten zuen/esan izango balu/esan dezan/esan zezan) bezala, legez kanpoko moneta edo txanponaren antzeko zerbait zen: erabili ahal zen (erabili ahal da/erabili ahalko balitz/erabili ahalko litzateke/erabili ahal dezan/erabili ahal zezan) etxean, eta baita elizan ere hainbat alditan; baina ez eskolan, epaitegian edo, oro har, bizitza publikoan. Jakina, egoera hartan ez zegoen (dago/egon izango balitz/egon izango litzateke/egon dadin/egon zedin) irtenbiderik. Egingo zituzten (egingo dituzte/egin izango balute/egin izango lukete/egin dezaten/egin zezaten) euskaldun bakar batzuek beren ahaleginak, Axularrek, Etxeberri Sarakoak edo Larramendik egin zituzten bezala, baina, zirkunstantzia haietan, aurrerabidea eta izatea bera ere ezinezkoak ziren.
Ameriketan gertatutakoa argigarri izan daiteke (izan ziteken/izan ahalko balitz/izan ahalko litzateke/izan ahal dadin/izan ahal zedin). Sartu-atera bat egin dezagun (egiten dugu/egiten genuen/egingo bagenu/egingo genuke/egin genezan) Montevideoko kanposantu zaharrean. Ugari dira han izen euskaldunak, baina euskara toki bakar batean azaltzen da (azaltzen zen/azalduko balitz/azalduko litzateke/azal dadin/azal zedin): hara gerra ondorenean joandako familia baten hilarrian. Bistakoa da zergatia. Orain dela gutxi arte, Ameriketara joaten ziren (joaten dira/joango balira/joango lirateke/joan daitezen/joan zitezen) euskaldunek goizetik gauera ahazten zuten (ahazten dute/ahaztuko balute/ahaztuko lukete/ahaztu dezaten/ahaztu zezaten) beren jatorria, eta ura urarekin bezala nahasten ziren (nahasten dira/nahastuko balira/nahastu lirateke/nahastu daitezen/nahaztu zitezen) Uruguai, Argentina edo Venezuelako gizartean. Emigrante haiek ez zioten baliorik sumatzen (sumatzen diote/sumatuko baliote/sumatuko liokete/sumatu diezaioten/sumatu ziezaioten) beren hizkuntzari edo kulturari, eta ozeanoa zeharkatu orduko zaku zahar bat bezala uzten zuten (uzten dute/utziko balute/utziko lukete/utz dezaten/utz zezaten) bazterrean. Beste horrenbeste gertatu izango zen (gertatu izango da/gertatu izango balitz/gertatu izango litzateke/gertatu izan dezan/gertatu izan zezan) Euskal Herrian bertan ere —gertatu zen (gertatu da/gertatuko balitz/gertatuko litzateke/gerta dadin/gerta zedin) baino neurri handiagoan, alegia—, baldin eta gure auzoan, Alemanian, erromantizismo izeneko mugimendu politiko eta kulturala sortu izan ez balitz (sortu da/sortu zen/sortu izango litzateke/sor dadin/sor zedin).
Euskal Herriaren lekua (hiztegia)
Erdi Aroan marrazturiko hainbat mapa munduri begirada bat ematen diona azkar ohartzen da Belen, Nazaret, Jerusalem eta horrelako lekuei eskaintzen zaien arduraz. Leku biblikoak munduaren erdi-erdian daude kokatuta: gainerako hiriak edo lurraldeak, berriz, azaldu ere ez dira egiten, edo oso modu gutxituan azaltzen dira. Hala gertatzen da, kasu, Liebanako Beatoaren ilustratzaileak egindako mapan, non Egiptok edo juduen herriak Asiak baino toki handiagoa hartzen duten.
Hala ere, oker egongo ginateke baldin eta mapa horiek, ludia (Lurra) gaizki irudikatzen dutelako, alferrikakoak direla pentsatuko bagenu. Izan ere, haien bitartez lekuen garrantzia jakin ahal dugu, zer balio ematen zitzaien, noraino ziren Erdi Aroan nagusi kristau erlijioaren ikuspuntuak. Eta informazio hori zientifikoa deitzen duguna bezain funtsezkoa da, lagundu egiten baitigu garai hartako gertaera asko ulertzen.
Balioaren neurria hain gardenki adierazten duen mapa mundurik ez da, noski, gaurko egunean egiten, baina egingo balitz seguru hiri eta nazio batzuek —New Yorkek kasu, edo Ameriketako Estatu Batuek— izugarri leku handia hartuko luketela, ohiko mapa fisikoetan hartzen dutena baino handiagoa; Letoniak, aldiz, zinez dagokiona baino txikiagoa izango luke. Esan nahi da ez dela betetzen, balio kontu hauetan, Bernard Shaw-ek elefante eta arkakusoei buruz zioena, alegia elefantea, normalean, txikiagoa izaten dela marrazkietan errealitatean baino, eta arkakusoa, alderantziz. Balioa emateko unea iristen denean, handia handiago egiten da, eta txikia, urriago.
Eta Euskal Herria? Nola azalduko litzateke balio-mapa batean? Ba, gure kaleetan aditzen zen kanta bati sinetsiz gero —Euskadi es tan pequeño que no se ve en el mapa—, inola ere ez. Eta ez dezagun barre egin: Euskal Herriak ez zuen XIX. mendera arte lekurik izan inongo baliomapatan. Bere hizkuntza eta ohiturak ikusezinak izan ziren inguruko guztientzat, eta baita bertako askorentzat ere.
Hemezortzigarren mendean —1792an, zehazki—, Condorcet jakintsu ilustratuak Instrukzio Publikoari buruzko txosten bat aurkeztu zuen Frantziako Batzar Nazionalaren aurrean, Frantziako umeek zein gazteek zer eta nola ikasi behar zuten aditzera emanez, eta euskal hizkuntzaz hitz-erdirik ere esan gabe. Condorcet ilustratu eredugarriak eskola nahi du guzti-guztientzat, hezkuntzak unibertsala behar duela dio, baina, jakina, ezin du ikusezina zaion hori —euskal hizkuntza eta kultura, bizimodua— programan sartu. Eta berrogei urte geroago ere, XIX. mendearen hasieran, ikusezintasunak lehengoan dirau, garai hartako hainbat idazleren lanak erakusten duen bezala.
Euskal Herriak ez zeukan lekurik munduan, eta bere hizkuntza, G. Ch. Lichtenberg aforismo-egileak esango zukeen bezala, legez kanpoko moneta edo txanponaren antzeko zerbait zen: erabili ahal zen etxean, eta baita elizan ere hainbat alditan; baina ez eskolan, epaitegian edo, oro har, bizitza publikoan. Jakina, egoera hartan ez zegoen irtenbiderik. Egingo zituzten euskaldun bakar batzuek beren ahaleginak, Axularrek, Etxeberri Sarakoak edo Larramendik egin zituzten bezala, baina, zirkunstantzia haietan, aurrerabidea eta izatea bera ere ezinezkoak ziren.
Ameriketan gertatutakoa argigarri izan daiteke. Sartu-atera bat egin dezagun Montevideoko kanposantu zaharrean. Ugari dira han izen euskaldunak, baina euskara toki bakar batean azaltzen da: hara gerra ondorenean joandako familia baten hilarrian. Bistakoa da zergatia. Orain dela gutxi arte, Ameriketara joaten ziren euskaldunek goizetik gauera ahazten zuten beren jatorria, eta ura urarekin bezala nahasten ziren Uruguai, Argentina edo Venezuelako gizartean. Emigrante haiek ez zioten baliorik sumatzen beren hizkuntzari edo kulturari, eta ozeanoa zeharkatu orduko zaku zahar bat bezala uzten zuten bazterrean. Beste horrenbeste gertatu izango zen Euskal Herrian bertan ere —gertatu zen baino neurri handiagoan, alegia—, baldin eta gure auzoan, Alemanian, erromantizismo izeneko mugimendu politiko eta kulturala sortu izan ez balitz.
Azalpen testuak (antolatzaileak)
G a m o n e n a
Dok.: Gamonena (casa) (1613), Gamonena (casa) (1656), Ganboenea (casa) (1678).
Etimologia azalpena: Oinarrian Gamon deitura edo goitizena dagoke; bukaeran genitiboaren hondarkia eta artikulua ditugu. Guztiarekin ere, 1678ko lekukotasunak Kanbo (Lapurdiko herria), Ganboa (Arabako eremua, Camboa 1025ean, eta Nafarroako deitura) eta antzekoetara hurbiltzen gaitu. Krahek (1964: 10) behialako Cambodunum (Kempten deitua egun) leku izena aztertzean bigarren osagaia toponimo zeltetan ohikoa den –dunum ‘(etwa) befestigter Platz’, ‘(goiti-beheiti) harresidun gotorlekua’ dela esaten du eta lehenean kambo ‘krumm’, ‘okertua’ adjektiboa dugula; osotasunak, aipatu autorearen irudiko, “Platz an einer (Fluß- oder Gelände-) Krümmung” da, hots, “ibai edo lur-bihurgune batean dagoen gotorlekua”. Lapurdiko herriaren izena horrekin loturik dagoela dirudi, bertatik igarotzen den ugaldeak, Errobiak, bihurgune nabarmena egiten baitu bertan. Beraz, cambo- 'courbe'-rekin lotua egon daitekeela dirudi Lapurdiko herria, bretoierazko kamm 'courbé, bossu'-rekin eta irlanderazko camm 'courbe, tordu'-rekin (ikus Lambert, 2003: 159).
X o r a x u r i a
Dok.: Jorajuria XVII-XIX. mendeetan, Xoraxuria XX.ean. 1366. urtean Sancho de Soraçuria bizi zen Lesaka aldean, «en la tierra de Lesaqua» (Carrasco, 1973: 567). Ebakera: Xwáxia, Xwáxià, Xwáxiyà. Kokalekua: Jauregieta auzoan da, Arrionearen eta Urtzallenearen artean. Etimologia azalpena: Hagitz oikonimo interesgarria da, egun eskualde honetan ongi ezaguna den Jorajuría deituraren iturria delako, bertzeak bertze; deituraren jatorria, dena dela, Sunbillako izen eta ebakera bereko oikonimoa ere izan liteke. Osagaiak soro ‘belar soroa’, ‘belaia’ eta zuria dira. Kontua da izenondoa elkartuaren bigarren lekuan doanean, maizkara, palatalizatu egiten dela eta -xuri bilakatzen, adibidez -zar-ekin (< zahar) gertatzen den modu berberean. Hortaz, bilakaera hau izan dateke: Sorazuria (elkarketan ohikoa den -o- > -a- aldaketarekin) > Soraxuria (aipatutako sabaikaritzearekin) > Xoraxuria (txistukari asimilazioz). Hemendik aitzinakoak herri hizkeran arruntak diren kontsonante erortze eta laburtzeak dira. Jorajuría deitura, diogun bukatzeko, gaztelaniaz garai batetik aitzina burutu zen <x> ([x] orduko) → <j> aldakuntza grafikoaren ondorioa da.
A d u r
Izen mitologiko honek (‘zoria’, ‘joera’) gauzak urrutitik egiteko ahalmena adierazten du, batik bat sorginek eta aztiek ohi dutena. Gizakumeok ere badugu, eta izaki mitologikoak menderatzeko balio dezake. Aiur (‘familietan den zeinu gaiztoko deabruen eragin ezkutua’) honen aldaera dateke.
A i n g e r u
Grezierako ángelos ‘mezularia’ hitzetik latineko angelus sortu zen, eta hemendik euskarazko aingeru. Ezagutzen dugun aipurik zaharrena Basaburu Nagusiko 1552ko Aingeru de Igoa da. Duen zabalkundea umeak zaintzen dituen aingeru guardakoarekiko begiruneari zor zaio, izen hau ematearekin haurra babestuago egongo dela uste izaten baita. Aldaera: Gotzon (DIE). Baliokideak: Ángel (gaz.) eta Ange (fr.).
A i t o r
J. A. Xaho idazle zuberotarrak La lègende d’ Aitor lanean kaleratu zuen izena; beranduago F. Navarro Villosladaren Amaia o los vascos en el siglo VIII eleberriko pertsonaia ospetsua izan zen. Zuberoan aita onen semea esaten da ‘noblea’ adierazteko. Hortik Xahok euskaldunok Aitor-en semeak garela atera zuen, okerreko etimologia eginez. Gaur egun Euskal Herrian gehien erabilitzen den izenetako bat da.
A s i e r
F. Navarro Villoslada idazlearen Amaya o los vascos en el siglo VIII liburuko pertsonaia, Amagoiaren semea. Izen honen esanahia (‘hasiera’) Amaia beste pertsonaia nagusiaren izenaren adierari (‘bukaera’) kontrajartzen zaio, kontakizuna lehendabiziko kristauen eta azkeneko jentilen ingurukoa baita. Asier-ek Eudon izena ere hartzen du eleberrian.
G a r a z i
Grazia-ren aldaera da, bokal baten epentesia eta –ia multzoko azken –a-ren galtzea jasan dituena (cf. Maria -> Mari). Ikus Grazia. Garazi, bestalde, Nafarroa Behereko eskualde baten izena ere bada (Cize frantsesez), euskaraz idatzitako lehen liburuan (1545) ageri dena: Garaziko herria benedika dadila / Euskarari eman dio behar zuen tornuia.
I d o i a ( AM )
Izaba (N) herriko baseliza eta Andre Mariaren XIII. mendeko irudia. Izena Ama Birjina agertu zen lekuari zor zaio. Antzina buruko minak kentzera joaten zen jendea bertara. Jaieguna Maiatz Pazkoko astelehenean bada ere, 1973az geroztik uztailaren lehendabiziko asteburuan batzen dira ermitan honela deitzen direnak, Idoia izenekoen xeiak deritzan festan.
I ñ i g o
Eneko izenaren erdarazko aldaera, Euskal Herrian hagitz erabilia. Zenbaitetan gaztelaniaz Iñigo erara ezagutzen ditugun pertsonaien benetako izena ez zen hori, Eneko baizik. Esaterako, 842. urtean Nafarroako erregeak Leireko monasterioari lur sail batzuk ematean ego Enneco izenpetzen du. 850. urtean bere semeak ere aldaera hori darabil (Garsea Ennecones, García Iñiguez erromantzez). Bizkaian ere XI. mendean Eneco Lopiz dugu (Senior Eneco Lopiz de Bizcaia, Leire 1043), erdaraz Iñigo Lopez emana. Dena dela, izena itzuli zuen pertsonaiarik ezagunena Eneko Loiolako izan zen.
I t z i a r
Deba (G) herriko auzoa eta Andre Mariaren santutegi ezaguna. Hemen ere, Euskal Herriko beste leku askotan bezala, eliza Ama Birjina agertu zen lekutik urrun eraikitzen saiatu omen ziren, baina alfer-alferrik, gauez gauza guztiak jatorrizko lekura itzultzen baitziren. Itsasoko jendeak debozio handia dio. XVIII. mendean haren gorazarrez egindako bertso batzuk idatzi ziren; honela hasten dira: Izar eder bat etorri zaku / Itziartikan Debara / Minez daudenak sendatutzeko / Bere parerik ez dana.
O i h a n a
Antzinako kulturetatik datorkigu baso edo oihanen alderako erakargarritasuna. Gogoan izan Erromako Silvia jainko izena. Aldaerak: Basoa eta Oihane. Ikus Silbia.
O i h a n e
A. Ibinagabeitia idazleak sortu zuen hainbesterainoko arrakasta eduki duen izen hau, DIE-ko Edurne, Jone, Josune eta antzekoetan oinarriturik. Dirudienez, Caracasen erabili zen lehendabiziko aldiz. Ikus Oihana.
U r t z i
Jainkoaren euskal izen zaharra. XVII. mendeko Zalgize idazlearen ustez zeruaren deizio zaharra zen. Hemendik sortu dira Ortzadar, Oskarbi eta beste. Aurreneko aipamena XII. mendeko Codex Calixtinus-ekoa da, non Compostelako Donejakuera joateko bidea aurrenekoz deskribatzeaz gainera euskarazko lehen hiztegitxoa ere biltzen baita: “Barbara enim lingua penitus habentur. Deum uocant Urcia”. Horretaz gain, Euskal Mitologiako izakia ere bada, ekaitza eta harria ekartzen dituena, zenbait lekutan Hodei izenaz ezagutzen dena. Aldaera: Ortzi.
X a b i e r
Nafarroako gaztelu eta herria, bertako seme izan zen Frantzisko Jatsu Azpilikueta santuari esker mundu osoan ezaguna. Ikasle zela Ignazio Loiolakoaren ezagutza egin zuen Parisen eta Jesusen konpainian sartu. 1541ean Ekialdeko Indietara joan zen, eta hamaika urte beranduago hil. Zendu aitzineko azken hitzak euskaraz esan omen zituen, bere ama hizkuntzan. Xabier euskal etorkiko izena da (etse ‘etxea’ eta berri, irudi duenez). Baliokideak: Javier (gaz.) eta Xavier (fr.).
Azalpen testuak (perpausak)
G a m o n e n a
Dok.: Gamonena (casa) (1613), Gamonena (casa) (1656), Ganboenea (casa) (1678).
Etimologia azalpena: Oinarrian Gamon deitura edo goitizena dagoke; bukaeran genitiboaren hondarkia eta artikulua ditugu. Guztiarekin ere, 1678ko lekukotasunak Kanbo (Lapurdiko herria), Ganboa (Arabako eremua, Camboa 1025ean, eta Nafarroako deitura) eta antzekoetara hurbiltzen gaitu. Krahek (1964: 10) behialako Cambodunum (Kempten deitua egun) leku izena aztertzean (Denborazkoa) bigarren osagaia toponimo zeltetan ohikoa den –dunum ‘(etwa) befestigter Platz’, ‘(goiti-beheiti) harresidun gotorlekua’ (erlatibozkoa) dela (konpletiboa) esaten du eta lehenean kambo ‘krumm’, ‘okertua’ adjektiboa dugula (konpletiboa); osotasunak, aipatu autorearen irudiko, “Platz an einer (Fluß- oder Gelände-) Krümmung” da, hots, “ibai edo lur-bihurgune batean dagoen gotorlekua (erlatibozkoa)”. Lapurdiko herriaren izena horrekin loturik dagoela (konpletiboa) dirudi, bertatik igarotzen den ugaldeak, Errobiak, bihurgune nabarmena egiten baitu bertan (kausazkoa). Beraz, cambo- 'courbe'-rekin lotua egon daitekeela (konpletiboa) dirudi Lapurdiko herria, bretoierazko kamm 'courbé, bossu'-rekin eta irlanderazko camm 'courbe, tordu'-rekin (ikus Lambert, 2003: 159).
X o r a x u r i a
Dok.: Jorajuria XVII-XIX. mendeetan, Xoraxuria XX.ean. 1366. urtean Sancho de Soraçuria bizi zen Lesaka aldean, «en la tierra de Lesaqua» (Carrasco, 1973: 567). Ebakera: Xwáxia, Xwáxià, Xwáxiyà. Kokalekua: Jauregieta auzoan da, Arrionearen eta Urtzallenearen artean. Etimologia azalpena: Hagitz oikonimo interesgarria da, egun eskualde honetan ongi ezaguna den (erlatibozkoa) Jorajuría deituraren iturria delako (kausazkoa) , bertzeak bertze; deituraren jatorria, dena dela, Sunbillako izen eta ebakera bereko oikonimoa ere izan liteke. Osagaiak soro ‘belar soroa’, ‘belaia’ eta zuria dira. Kontua da izenondoa elkartuaren bigarren lekuan doanean (denborazkoa), maizkara, palatalizatu egiten dela eta -xuri bilakatzen, adibidez -zar-ekin (< zahar) gertatzen den (erlatibozkoa) modu berberean (moduzkoa). Hortaz, bilakaera hau izan dateke: Sorazuria (elkarketan ohikoa den -o- > -a- aldaketarekin) > Soraxuria (aipatutako sabaikaritzearekin) > Xoraxuria (txistukari asimilazioz). Hemendik aitzinakoak herri hizkeran arruntak diren (erlatibozkoa) kontsonante erortze eta laburtzeak dira. Jorajuría deitura, diogun bukatzeko, gaztelaniaz garai batetik aitzina burutu zen <x> ([x] orduko) → <j> aldakuntza grafikoaren ondorioa da.
A d u r
Izen mitologiko honek (‘zoria’, ‘joera’) gauzak urrutitik egiteko ahalmena adierazten du, batik bat sorginek eta aztiek ohi dutena (erlatibozkoa). Gizakumeok ere badugu, eta izaki mitologikoak menderatzeko balio dezake. Aiur (‘familietan den zeinu gaiztoko deabruen eragin ezkutua’) honen aldaera dateke.
A i n g e r u
Grezierako ángelos ‘mezularia’ hitzetik latineko angelus sortu zen, eta hemendik euskarazko aingeru. Ezagutzen dugun aipurik zaharrena (erlatubozkoa) Basaburu Nagusiko 1552ko Aingeru de Igoa da. Duen zabalkundea umeak zaintzen dituen aingeru guardakoarekiko begiruneari zor zaio, izen hau ematearekin haurra babestuago egongo dela (konpletiboa) uste izaten baita (kausazkoa). Aldaera: Gotzon (DIE). Baliokideak: Ángel (gaz.) eta Ange (fr.).
A i t o r
J. A. Xaho idazle zuberotarrak La lègende d’ Aitor lanean kaleratu zuen izena (erlatibozkoa); beranduago F. Navarro Villosladaren Amaia o los vascos en el siglo VIII eleberriko pertsonaia ospetsua izan zen. Zuberoan aita onen semea esaten da ‘noblea’ adierazteko. Hortik Xahok euskaldunok Aitor-en semeak garela atera zuen, okerreko etimologia eginez. Gaur egun Euskal Herrian gehien erabilitzen den izenetako bat da.
A s i e r
F. Navarro Villoslada idazlearen Amaya o los vascos en el siglo VIII liburuko pertsonaia, Amagoiaren semea. Izen honen esanahia (‘hasiera’) Amaia beste pertsonaia nagusiaren izenaren adierari (‘bukaera’) kontrajartzen zaio, kontakizuna lehendabiziko kristauen eta azkeneko jentilen ingurukoa baita (kausazkoa). Asier-ek Eudon izena ere hartzen du eleberrian.
G a r a z i
Grazia-ren aldaera da, bokal baten epentesia eta –ia multzoko azken –a-ren galtzea jasan dituena (erlatibozkoa) (cf. Maria -> Mari). Ikus Grazia. Garazi, bestalde, Nafarroa Behereko eskualde baten izena ere bada (Cize frantsesez), euskaraz idatzitako lehen liburuan (1545) ageri dena (erlatibozkoa): Garaziko herria benedika dadila / Euskarari eman dio behar zuen tornuia.
I d o i a ( AM )
Izaba (N) herriko baseliza eta Andre Mariaren XIII. mendeko irudia. Izena Ama Birjina agertu zen lekuari (erlatibozkoa) zor zaio. Antzina buruko minak kentzera joaten zen jendea bertara. Jaieguna Maiatz Pazkoko astelehenean bada ere, 1973az geroztik uztailaren lehendabiziko asteburuan batzen dira ermitan honela deitzen direnak, Idoia izenekoen xeiak deritzan festan.
I ñ i g o
Eneko izenaren erdarazko aldaera, Euskal Herrian hagitz erabilia. Zenbaitetan gaztelaniaz Iñigo erara ezagutzen ditugun (erlatibozkoa) pertsonaien benetako izena ez zen hori, Eneko baizik. Esaterako, 842. urtean Nafarroako erregeak Leireko monasterioari lur sail batzuk ematean (denborazkoa) ego Enneco izenpetzen du. 850. urtean bere semeak ere aldaera hori darabil (Garsea Ennecones, García Iñiguez erromantzez). Bizkaian ere XI. mendean Eneco Lopiz dugu (Senior Eneco Lopiz de Bizcaia, Leire 1043), erdaraz Iñigo Lopez emana. Dena dela, izena itzuli zuen pertsonaiarik (erlatibozkoa) ezagunena Eneko Loiolako izan zen.
I t z i a r
Deba (G) herriko auzoa eta Andre Mariaren santutegi ezaguna. Hemen ere, Euskal Herriko beste leku askotan bezala (konparaziozkoa), eliza Ama Birjina agertu zen lekutik (erlatibozkoa) urrun eraikitzen saiatu omen ziren, baina alfer-alferrik, gauez gauza guztiak jatorrizko lekura itzultzen baitziren (kausazkoa). Itsasoko jendeak debozio handia dio. XVIII. mendean haren gorazarrez egindako (erlatibozkoa) bertso batzuk idatzi ziren; honela hasten dira: Izar eder bat etorri zaku / Itziartikan Debara / Minez daudenak sendatutzeko / Bere parerik ez dana.
O i h a n a
Antzinako kulturetatik datorkigu baso edo oihanen alderako erakargarritasuna. Gogoan izan Erromako Silvia jainko izena. Aldaerak: Basoa eta Oihane. Ikus Silbia.
O i h a n e
A. Ibinagabeitia idazleak sortu zuen hainbesterainoko arrakasta eduki duen (erlatibozkoa) izen hau, DIE-ko Edurne, Jone, Josune eta antzekoetan oinarriturik (erlatibozkoa). Dirudienez, Caracasen erabili zen lehendabiziko aldiz. Ikus Oihana.
U r t z i
Jainkoaren euskal izen zaharra. XVII. mendeko Zalgize idazlearen ustez zeruaren deizio zaharra zen. Hemendik sortu dira Ortzadar, Oskarbi eta beste. Aurreneko aipamena XII. mendeko Codex Calixtinus-ekoa da, non Compostelako Donejakuera joateko bidea aurrenekoz deskribatzeaz gainera euskarazko lehen hiztegitxoa ere biltzen baita (kontsekutiboa): “Barbara enim lingua penitus habentur. Deum uocant Urcia”. Horretaz gain, Euskal Mitologiako izakia ere bada, ekaitza eta harria ekartzen dituena (erlatibozkoa), zenbait lekutan Hodei izenaz ezagutzen dena (erlatibozkoa). Aldaera: Ortzi.
X a b i e r
Nafarroako gaztelu eta herria, bertako seme izan zen (erlatibozkoa) Frantzisko Jatsu Azpilikueta santuari esker mundu osoan ezaguna. Ikasle zela (denborazkoa) Ignazio Loiolakoaren ezagutza egin zuen Parisen eta Jesusen konpainian sartu. 1541ean Ekialdeko Indietara joan zen, eta hamaika urte beranduago hil. Zendu aitzineko azken hitzak euskaraz esan omen zituen, bere ama hizkuntzan. Xabier euskal etorkiko izena da (etse ‘etxea’ eta berri, irudi duenez). Baliokideak: Javier (gaz.) eta Xavier (fr.).
Azalpen testuak (aditzak)
G a m o n e n a
Dok.: Gamonena (casa) (1613), Gamonena (casa) (1656), Ganboenea (casa) (1678).
Etimologia azalpena: Oinarrian Gamon deitura edo goitizena dagoke; bukaeran genitiboaren hondarkia eta artikulua ditugu (genituen/ bagenitu/ lituzkegu/ ditzagun/genitzan). Guztiarekin ere, 1678ko lekukotasunak Kanbo (Lapurdiko herria), Ganboa (Arabako eremua, Camboa 1025ean, eta Nafarroako deitura) eta antzekoetara hurbiltzen gaitu (hurbiltzen gintuen/hurbilduko baligu/hurbilduko liguke/hurbil gaitzan/hurbil gintzan). Krahek (1964: 10) behialako Cambodunum (Kempten deitua egun) leku izena aztertzean bigarren osagaia toponimo zeltetan ohikoa den (zen/balitz/litzateke/izan dadin/izan zedin) –dunum ‘(etwa) befestigter Platz’, ‘(goiti-beheiti) harresidun gotorlekua’ dela esaten du (esaten zuen/esango balu/esango luke/esan dezan/esan zezan) eta lehenean kambo ‘krumm’, ‘okertua’ adjektiboa dugula (genuen/bagenu/genuke/dezagun/genezan); osotasunak, aipatu autorearen irudiko, “Platz an einer (Fluß- oder Gelände-) Krümmung” da, hots, “ibai edo lur-bihurgune batean dagoen (zegoen/balego/legoke/egon dadin/egon zedin) gotorlekua”. Lapurdiko herriaren izena horrekin loturik dagoela dirudi (zirudien/irudituko balu/irudituko luke/irudi dezan/irudi zezan), bertatik igarotzen den (igarotzen zen/igaroko balitz/igaroko litzateke/) ugaldeak, Errobiak, bihurgune nabarmena egiten baitu (egiten zuen/egingo balu/egingo luke/egin dezan/egin zezan) bertan. Beraz, cambo- 'courbe'-rekin lotua egon daitekeela (lotua egon zitekeen/lotua egon ahalko balitz/lotua egon ahalko litzateke/lotua egon ahal dadin/lotua egon ahal zedin) dirudi Lapurdiko herria, bretoierazko kamm 'courbé, bossu'-rekin eta irlanderazko camm 'courbe, tordu'-rekin (ikus Lambert, 2003: 159).
X o r a x u r i a
Dok.: Jorajuria XVII-XIX. mendeetan, Xoraxuria XX.ean. 1366. urtean Sancho de Soraçuria bizi zen (bizi da/biziko balitz/biziko litzateke/bizi dadin/bizi zedin) Lesaka aldean, «en la tierra de Lesaqua» (Carrasco, 1973: 567). Ebakera: Xwáxia, Xwáxià, Xwáxiyà. Kokalekua: Jauregieta auzoan da, Arrionearen eta Urtzallenearen artean. Etimologia azalpena: Hagitz oikonimo interesgarria da, egun eskualde honetan ongi ezaguna den Jorajuría deituraren iturria delako, bertzeak bertze; deituraren jatorria, dena dela, Sunbillako izen eta ebakera bereko oikonimoa ere izan liteke (izan zitekeen/izaten ahalko balitz/izaten ahalko litzateke/izaten ahal dadin/izaten ahal zedin). Osagaiak soro ‘belar soroa’, ‘belaia’ eta zuria dira (ziren/izango balira/izango lirateke/izan daitezen/izan zitezen). Kontua da izenondoa elkartuaren bigarren lekuan doanean (zihoan/joango balitz/joango litzateke/joan dadin/joan zedin), maizkara, palatalizatu egiten dela (palatalizatu egiten zela/palatalizatu egingo balitz/palatalizatu egingo litzateke/palatalizatu egin dadin/palatalizatu egin zedin) eta -xuri bilakatzen, adibidez -zar-ekin (< zahar) gertatzen den modu berberean. Hortaz, bilakaera hau izan dateke: Sorazuria (elkarketan ohikoa den -o- > -a- aldaketarekin) > Soraxuria (aipatutako sabaikaritzearekin) > Xoraxuria (txistukari asimilazioz). Hemendik aitzinakoak herri hizkeran arruntak diren kontsonante erortze eta laburtzeak dira. Jorajuría deitura, diogun bukatzeko, gaztelaniaz garai batetik aitzina burutu zen (burutu da/burutuko balitz/burutuko litzateke/burutu dadin/burutu zedin) <x> ([x] orduko) → <j> aldakuntza grafikoaren ondorioa da.
A d u r
Izen mitologiko honek (‘zoria’, ‘joera’) gauzak urrutitik egiteko ahalmena adierazten du (adierazten zuen/adieraziko balu/adieraziko luke/adiera dezan/adiera zezan), batik bat sorginek eta aztiek ohi dutena. Gizakumeok ere badugu, eta izaki mitologikoak menderatzeko balio dezake (balio zezakeen/balio ahalko balu/balio ahalko luke/balio ahal dezan/balio ahal zezan). Aiur (‘familietan den zeinu gaiztoko deabruen eragin ezkutua’) honen aldaera dateke.
A i n g e r u
Grezierako ángelos ‘mezularia’ hitzetik latineko angelus sortu zen (sortu da/sortuko balitz/sortuko litzateke/sor dadin/sor zedin), eta hemendik euskarazko aingeru. Ezagutzen dugun aipurik zaharrena Basaburu Nagusiko 1552ko Aingeru de Igoa da. Duen zabalkundea umeak zaintzen dituen aingeru guardakoarekiko begiruneari zor zaio (zitzaion/balitzaio/litzaioke/dakion/zekion), izen hau ematearekin haurra babestuago egongo dela (egongo zela/egongo balitz/egongo litzateke/egon dadin/egon zedin) uste izaten baita (uste izaten zen/uste izango balitz/uste izango litzateke/uste izan dadin/uste izan zedin). Aldaera: Gotzon (DIE). Baliokideak: Ángel (gaz.) eta Ange (fr.).
A i t o r
J. A. Xaho idazle zuberotarrak La lègende d’ Aitor lanean kaleratu zuen izena; beranduago F. Navarro Villosladaren Amaia o los vascos en el siglo VIII eleberriko pertsonaia ospetsua izan zen. Zuberoan aita onen semea esaten da (esaten zen/esango balitz/esango litzateke/esan dadin/esan zedin) ‘noblea’ adierazteko. Hortik Xahok euskaldunok Aitor-en semeak garela (ginen/izango bagina/izango ginateke/izan gaitezen/izan gintezen) atera zuen (atera du/aterako balu/aterako luke/atera dezan/atera zezan), okerreko etimologia eginez. Gaur egun Euskal Herrian gehien erabilitzen den izenetako bat da.
A s i e r
F. Navarro Villoslada idazlearen Amaya o los vascos en el siglo VIII liburuko pertsonaia, Amagoiaren semea. Izen honen esanahia (‘hasiera’) Amaia beste pertsonaia nagusiaren izenaren adierari (‘bukaera’) kontrajartzen zaio, kontakizuna lehendabiziko kristauen eta azkeneko jentilen ingurukoa baita. Asier-ek Eudon izena ere hartzen du (hartzen zuen/hartuko balu/hartuko luke/har dezan/har zezan) eleberrian.
G a r a z i
Grazia-ren aldaera da, bokal baten epentesia eta –ia multzoko azken –a-ren galtzea jasan dituena (cf. Maria -> Mari). Ikus Grazia. Garazi, bestalde, Nafarroa Behereko eskualde baten izena ere bada (Cize frantsesez), euskaraz idatzitako lehen liburuan (1545) ageri dena: Garaziko herria benedika dadila / Euskarari eman dio behar zuen tornuia.
I d o i a ( AM )
Izaba (N) herriko baseliza eta Andre Mariaren XIII. mendeko irudia. Izena Ama Birjina agertu zen lekuari zor zaio. Antzina buruko minak kentzera joaten zen jendea bertara. Jaieguna Maiatz Pazkoko astelehenean bada ere, 1973az geroztik uztailaren lehendabiziko asteburuan batzen dira (batzen ziren/batuko balira/batuko lirateke/batu daitezen/batu zitezen) ermitan honela deitzen direnak, Idoia izenekoen xeiak deritzan (zeritzon/deituko balitz/deituko litzateke/dei dadin/dei zedin) festan.
I ñ i g o
Eneko izenaren erdarazko aldaera, Euskal Herrian hagitz erabilia. Zenbaitetan gaztelaniaz Iñigo erara ezagutzen ditugun pertsonaien benetako izena ez zen hori, Eneko baizik. Esaterako, 842. urtean Nafarroako erregeak Leireko monasterioari lur sail batzuk ematean ego Enneco izenpetzen du. 850. urtean bere semeak ere aldaera hori darabil (zerabilen/erabiliko bali/erabiliko luke/erabil dezan/erabil zezan) (Garsea Ennecones, García Iñiguez erromantzez). Bizkaian ere XI. mendean Eneco Lopiz dugu (Senior Eneco Lopiz de Bizcaia, Leire 1043), erdaraz Iñigo Lopez emana. Dena dela, izena itzuli zuen pertsonaiarik ezagunena Eneko Loiolako izan zen.
I t z i a r
Deba (G) herriko auzoa eta Andre Mariaren santutegi ezaguna. Hemen ere, Euskal Herriko beste leku askotan bezala, eliza Ama Birjina agertu zen lekutik urrun eraikitzen saiatu omen ziren, baina alfer-alferrik, gauez gauza guztiak jatorrizko lekura itzultzen baitziren. Itsasoko jendeak debozio handia dio (zion/izango balio/izango lioke/izan diezaion/izan ziezaion). XVIII. mendean haren gorazarrez egindako bertso batzuk idatzi ziren; honela hasten dira: Izar eder bat etorri zaku (etorri zitzaigun/etorriko balitzaigu/etorriko litzaiguke/etor dakigun/etor zekigun) / Itziartikan Debara / Minez daudenak sendatutzeko / Bere parerik ez dana.
O i h a n a
Antzinako kulturetatik datorkigu (zetorkigun/etorriko balitzaigu/etorriko litzaiguke/etor dakigun/etor zekigun) baso edo oihanen alderako erakargarritasuna. Gogoan izan Erromako Silvia jainko izena. Aldaerak: Basoa eta Oihane. Ikus Silbia.
O i h a n e
A. Ibinagabeitia idazleak sortu zuen hainbesterainoko arrakasta eduki duen (eduki zuen/edukiko balu/edukiko luke/eduki dezan/eduki zezan) izen hau, DIE-ko Edurne, Jone, Josune eta antzekoetan oinarriturik. Dirudienez, Caracasen erabili zen lehendabiziko aldiz. Ikus Oihana.
U r t z i
Jainkoaren euskal izen zaharra. XVII. mendeko Zalgize idazlearen ustez zeruaren deizio zaharra zen. Hemendik sortu dira Ortzadar, Oskarbi eta beste. Aurreneko aipamena XII. mendeko Codex Calixtinus-ekoa da, non Compostelako Donejakuera joateko bidea aurrenekoz deskribatzeaz gainera euskarazko lehen hiztegitxoa ere biltzen baita: “Barbara enim lingua penitus habentur. Deum uocant Urcia”. Horretaz gain, Euskal Mitologiako izakia ere bada, ekaitza eta harria ekartzen dituena, zenbait lekutan Hodei izenaz ezagutzen dena (ezagutzen zen/ezagutuko balitz/ezagutuko litzateke/ezagut dadin/ezagut zedin). Aldaera: Ortzi.
X a b i e r
Nafarroako gaztelu eta herria, bertako seme izan zen Frantzisko Jatsu Azpilikueta santuari esker mundu osoan ezaguna. Ikasle zela Ignazio Loiolakoaren ezagutza egin zuen (egin du/egingo balu/egingo luke/egin dezan/egin zezan) Parisen eta Jesusen konpainian sartu. 1541ean Ekialdeko Indietara joan zen, eta hamaika urte beranduago hil. Zendu aitzineko azken hitzak euskaraz esan omen zituen, bere ama hizkuntzan. Xabier euskal etorkiko izena da (etse ‘etxea’ eta berri, irudi duenez). Baliokideak: Javier (gaz.) eta Xavier (fr.).
Azalpen testuak (hiztegia eta berezko ezaugarriak)
G a m o n e n a
Dok.: Gamonena (casa) (1613), Gamonena (casa) (1656), Ganboenea (casa) (1678).
Etimologia (hitz teknikoa) azalpena: Oinarrian Gamon deitura edo goitizena dagoke; bukaeran genitiboaren hondarkia eta artikulua (hitz teknikoa) ditugu. Guztiarekin ere, 1678ko lekukotasunak Kanbo (Lapurdiko herria), Ganboa (Arabako eremua, Camboa 1025ean, eta Nafarroako deitura) eta antzekoetara hurbiltzen gaitu. Krahek (1964: 10) behialako Cambodunum (Kempten deitua egun) leku izena (hitz teknikoa) aztertzean bigarren osagaia toponimo (hitz teknikoa) zeltetan ohikoa den –dunum ‘(etwa) befestigter Platz’, ‘(goiti-beheiti) harresidun gotorlekua’ dela esaten du eta lehenean kambo ‘krumm’, ‘okertua’ adjektiboa dugula; osotasunak, aipatu autorearen irudiko, “Platz an einer (Fluß- oder Gelände-) Krümmung” da, hots, “ibai edo lur-bihurgune batean dagoen gotorlekua”. Lapurdiko herriaren izena horrekin loturik dagoela dirudi, bertatik igarotzen den ugaldeak, Errobiak, bihurgune nabarmena egiten baitu bertan. Beraz, cambo- 'courbe'-rekin lotua egon daitekeela dirudi Lapurdiko herria, bretoierazko kamm 'courbé, bossu'-rekin eta irlanderazko camm 'courbe, tordu'-rekin (ikus Lambert, 2003: 159).
X o r a x u r i a
Dok.: Jorajuria XVII-XIX. mendeetan, Xoraxuria XX.ean. 1366. urtean Sancho de Soraçuria bizi zen Lesaka aldean, «en la tierra de Lesaqua» (Carrasco, 1973: 567). Ebakera: Xwáxia, Xwáxià, Xwáxiyà. Kokalekua: Jauregieta auzoan da, Arrionearen eta Urtzallenearen artean. Etimologia azalpena: Hagitz oikonimo (hitz teknikoa) interesgarria da, egun eskualde honetan ongi ezaguna den Jorajuría deituraren iturria delako, bertzeak bertze; deituraren jatorria, dena dela, Sunbillako izen eta ebakera bereko oikonimoa ere izan liteke. Osagaiak soro ‘belar soroa’, ‘belaia’ eta zuria dira. Kontua da izenondoa elkartuaren bigarren lekuan doanean, maizkara, palatalizatu egiten dela eta -xuri bilakatzen, adibidez -zar-ekin (< zahar) gertatzen den modu berberean. Hortaz, bilakaera hau izan dateke: Sorazuria (elkarketan ohikoa den -o- > -a- aldaketarekin) > Soraxuria (aipatutako sabaikaritzearekin) > Xoraxuria (txistukari asimilazioz). Hemendik aitzinakoak herri hizkeran arruntak diren kontsonante erortze eta laburtzeak dira. Jorajuría deitura, diogun bukatzeko, gaztelaniaz garai batetik aitzina burutu zen <x> ([x] orduko) → <j> aldakuntza grafikoaren ondorioa da.
A d u r
Izen mitologiko honek (‘zoria’, ‘joera’) gauzak urrutitik egiteko ahalmena adierazten du, batik bat sorginek eta aztiek ohi dutena. Gizakumeok ere badugu, eta izaki mitologikoak menderatzeko balio dezake. Aiur (‘familietan den zeinu gaiztoko deabruen eragin ezkutua’) honen aldaera dateke.
A i n g e r u
Grezierako ángelos ‘mezularia’ hitzetik latineko angelus sortu zen, eta hemendik euskarazko aingeru. Ezagutzen dugun aipurik zaharrena Basaburu Nagusiko 1552ko Aingeru de Igoa da. Duen zabalkundea umeak zaintzen dituen aingeru guardakoarekiko begiruneari zor zaio, izen hau ematearekin haurra babestuago egongo dela uste izaten baita. Aldaera: Gotzon (DIE). Baliokideak: Ángel (gaz.) eta Ange (fr.).
A i t o r
J. A. Xaho idazle zuberotarrak La lègende d’ Aitor lanean kaleratu zuen izena; beranduago F. Navarro Villosladaren Amaia o los vascos en el siglo VIII eleberriko pertsonaia ospetsua izan zen. Zuberoan aita onen semea esaten da ‘noblea’ adierazteko. Hortik Xahok euskaldunok Aitor-en semeak garela atera zuen, okerreko etimologia eginez. Gaur egun Euskal Herrian gehien erabilitzen den izenetako bat da.
A s i e r
F. Navarro Villoslada idazlearen Amaya o los vascos en el siglo VIII liburuko pertsonaia, Amagoiaren semea. Izen honen esanahia (‘hasiera’) Amaia beste pertsonaia nagusiaren izenaren adierari (‘bukaera’) kontrajartzen zaio, kontakizuna lehendabiziko kristauen eta azkeneko jentilen ingurukoa baita. Asier-ek Eudon izena ere hartzen du eleberrian.
G a r a z i
Grazia-ren aldaera da, bokal baten epentesia (hitz teknikoa) eta –ia multzoko azken –a-ren galtzea jasan dituena (cf. Maria -> Mari). Ikus Grazia. Garazi, bestalde, Nafarroa Behereko eskualde baten izena ere bada (Cize frantsesez), euskaraz idatzitako lehen liburuan (1545) ageri dena: Garaziko herria benedika dadila / Euskarari eman dio behar zuen tornuia.
I d o i a ( AM )
Izaba (N) herriko baseliza eta Andre Mariaren XIII. mendeko irudia. Izena Ama Birjina agertu zen lekuari zor zaio. Antzina buruko minak kentzera joaten zen jendea bertara. Jaieguna Maiatz Pazkoko astelehenean bada ere, 1973az geroztik uztailaren lehendabiziko asteburuan batzen dira ermitan honela deitzen direnak, Idoia izenekoen xeiak deritzan festan.
I ñ i g o
Eneko izenaren erdarazko aldaera, Euskal Herrian hagitz erabilia. Zenbaitetan gaztelaniaz Iñigo erara ezagutzen ditugun pertsonaien benetako izena ez zen hori, Eneko baizik. Esaterako, 842. urtean Nafarroako erregeak Leireko monasterioari lur sail batzuk ematean ego Enneco izenpetzen du. 850. urtean bere semeak ere aldaera hori darabil (Garsea Ennecones, García Iñiguez erromantzez). Bizkaian ere XI. mendean Eneco Lopiz dugu (Senior Eneco Lopiz de Bizcaia, Leire 1043), erdaraz Iñigo Lopez emana. Dena dela, izena itzuli zuen pertsonaiarik ezagunena Eneko Loiolako izan zen.
I t z i a r
Deba (G) herriko auzoa eta Andre Mariaren santutegi ezaguna. Hemen ere, Euskal Herriko beste leku askotan bezala, eliza Ama Birjina agertu zen lekutik urrun eraikitzen saiatu omen ziren, baina alfer-alferrik, gauez gauza guztiak jatorrizko lekura itzultzen baitziren. Itsasoko jendeak debozio handia dio. XVIII. mendean haren gorazarrez egindako bertso batzuk idatzi ziren; honela hasten dira: Izar eder bat etorri zaku / Itziartikan Debara / Minez daudenak sendatutzeko / Bere parerik ez dana.
O i h a n a
Antzinako kulturetatik datorkigu baso edo oihanen alderako erakargarritasuna. Gogoan izan Erromako Silvia jainko izena. Aldaerak: Basoa eta Oihane. Ikus Silbia.
O i h a n e
A. Ibinagabeitia idazleak sortu zuen hainbesterainoko arrakasta eduki duen izen hau, DIE-ko Edurne, Jone, Josune eta antzekoetan oinarriturik. Dirudienez, Caracasen erabili zen lehendabiziko aldiz. Ikus Oihana.
U r t z i
Jainkoaren euskal izen zaharra. XVII. mendeko Zalgize idazlearen ustez zeruaren deizio zaharra zen. Hemendik sortu dira Ortzadar, Oskarbi eta beste. Aurreneko aipamena XII. mendeko Codex Calixtinus-ekoa da, non Compostelako Donejakuera joateko bidea aurrenekoz deskribatzeaz gainera euskarazko lehen hiztegitxoa ere biltzen baita: “Barbara enim lingua penitus habentur. Deum uocant Urcia”. Horretaz gain, Euskal Mitologiako izakia ere bada, ekaitza eta harria ekartzen dituena, zenbait lekutan Hodei izenaz ezagutzen dena. Aldaera: Ortzi.
X a b i e r
Nafarroako gaztelu eta herria, bertako seme izan zen Frantzisko Jatsu Azpilikueta santuari esker mundu osoan ezaguna. Ikasle zela Ignazio Loiolakoaren ezagutza egin zuen Parisen eta Jesusen konpainian sartu. 1541ean Ekialdeko Indietara joan zen, eta hamaika urte beranduago hil. Zendu aitzineko azken hitzak euskaraz esan omen zituen, bere ama hizkuntzan. Xabier euskal etorkiko izena da (etse ‘etxea’ eta berri, irudi duenez). Baliokideak: Javier (gaz.) eta Xavier (fr.).
Funtzionario
Andoni Egaña (Berria, 2011-11-5, 12. or.)
GAIAREN BILAKAERA
Gaia: funtzionarioak beharrezkoak dira, baina aldaketak egin daitezke
Lerrokada honetan gaiari hasiera ematen dio funtzionarioei buruzko txistea erabiliz.
Aspaldikoa eta ezaguna da txistea: bi mutiko ari dira erronkan. Batak harro botatzen du: «Gure aita, bere fabrikako jefea da, eta BMWa dauka. Eta lana bukatzen badu lauretan, laurak eta hamarrerako etxean izaten da txistu batean». Besteak are harroxkoago erantzuten dio: «Ba gure aita funtzionarioa da, eta ez dauka auto garesti horietakoa, baina lana lauretan bukatzen badu, laurak hamar gutxitarako iristen da etxera».
Bigarren paragrafoan egungo krisia dela eta funtzionarioengan sortu diren zalantzak eta oihartzuna aipatzen ditu.
Grazia egiten zigun txisteak. Funtzionarioez pentsatzen ari nintzela gogoratu zait. Izan ere, krisi garaiotan, funtzionarioak sarri dabiltza askoren ahotan. Urrutira jo gabe aste honetako Argia-k «asteko gaitzat» hautatu du, eta Mikel Garciaren erreportaje interesgarria dakar, Beharrezkoak bai, baina bada zer hobetu izenburupean. Sarrera hitzetan aipatzen dituenak oso zentzuzkoak iruditzen zaizkit: «Krisi ekonomikoa langabeen zakua puzten eta lan baldintzak eskasten ari dela, hainbatek funtzionarioak hartu ditu jomugan: guztion diruak ordaindutako soldatak dituzten langile horien produktibitatea zergatik da baxuagoa? Zergatik ez dute kontrolik baina bai bizi guztirako lanpostu finkoa? Zenbat dira eta zenbat kobratzen dute?».
Hurrengo lerrokada honetan, funtzionarioak defendatzearren, haiek duten ospe txarra beste langile ez-funtzionario batzuei ere dagokiela dio.
Oposiziotik abiatzen omen da dena. Bat nator. Eta ziur nago egiten diren oposizioak baino zehatzagoak eta hobeak burutu daitezkeela. Baina neurgailuen aldekoa naiz ni. Neurgailurik eza baino justuagoa iruditzen zait neurgailurik txarrena ere. Garai batean, enpresa pribatuan sartzeko modurik ohikoena une egokian toki egokian egotean zetzan. Edo galdezka ibili eta bazterrak maxiatzean. «Ez duzu ba postu bat edukiko gure koinatuaren anaia gaztearentzat, soldadutza bukatu berritan ezer gabe dago eta!». Eta parean tokatzen bazen barrura! Eta tailer horretan egin zitzakeen bizitzako gainerako urteak… Ez didazue esango oposiziorik desastreena baino justuago denik! Parean tokatzeagatik, halako familiatakoa delako, itxura ona duelako behar horretarako… Horrelako jendez beterik daude funtzionario ez direnen lanpostuak ere. Asko ezagutzen ditut sekula azterketa bat egin ez eta han edo hemen lana beti aurkitzen dutenak.
Lerrokada honetan funtzionario alferren adibideak badaudela dio, baina horren arazoa langile haien nagusietan dagoela azaltzen du.
Lerrokada honetan funtzionario alferren adibideak badaudela dio, baina horren arazoa langile haien nagusietan dagoela azaltzen du.
Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta badakit egia dela kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen kontu soila. Ezagutu nuen bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena. Beroki handia soinean zuela etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera, bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko. Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte eta ez dizute behar zenuenik eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke onaren lana berretsiko duen eta txarrarena gaitzets dezakeen taxuzko agintariak izatean. Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak askoz gehiago dira.
Hurrengo paragrafoan funtzionarioen anbizioa noraino irits daitekeen aipatzen du.
Arrazoizkoa da funtzionarioa bertan goxo ikusten duenaren ikuspegia ere. Bizitza osorako lan finkoa. Ez da gutxi gaur egun! Baina bertan goxo-tasunak eraginkortasunean kalte egiten duela onartzen dudan modu berean iruditzen zait arriskugarri anbizio neurrigabea. Anbizioa: premiarik ez duenaren premia. Eta anbiziotsua ez da bertan goxo egonda askiesten. Bertan goxo-en nagusi edo bestelako langileen nagusi izan nahi izaten du.
Azkenaurreko lerrokadan funtzionarioek egiten duten lana defendatzen du.
Bestalde, onartuko didazue gure kultur eta gizarte kolektiboetan funtzionarioek izan duten garrantzia. Aurrezki kutxa eta bankuetako langile mordoa eta funtzionario asko ezagutu izan ditut era askotariko elkarteetan boluntario lanean, gurdiari tiraka. Arratsaldeko hiruretarako lan ordutegia amaiturik, paperen eta burokraziaren mundu ilunaren zoko-mokoen ezagutzaile, orduak eta orduak sartu izan dituzte borondatez. Gerta daitekeen paradoxa: funtzionarioa borondatez lanean eta soldatapeko langilea apurka funtzionarizatzen.
Azkenik, hasieran kontatutako txistearekin lotzen du bere ondorioa; funtzionario guztiak langileak izan edo ez izan, egungo arazoa dirua dutenengandik dator.
Akaso arestiko txistean okerreko unean egiten genuen barre. Inor gutxi jabetzen zen egungo krisialdiak zerikusi handiagoa duela lehen haurraren aitaren BMWarekin bigarrenaren aitaren hamar minutuekin baino.
ANTOLATZAILEAK
Aspaldikoa eta ezaguna da txistea: bi mutiko ari dira erronkan. Batak harro botatzen du: «Gure aita, bere fabrikako jefea da, eta BMWa dauka. Eta lana bukatzen badu lauretan, laurak eta hamarrerako etxean izaten da txistu batean». Besteak are harroxkoago erantzuten dio: «Ba gure aita funtzionarioa da, eta ez dauka auto garesti horietakoa, baina lana lauretan bukatzen badu, laurak hamar gutxitarako iristen da etxera».
Grazia egiten zigun txisteak. Funtzionarioez pentsatzen ari nintzela gogoratu zait. Izan ere, krisi garaiotan, funtzionarioak sarri dabiltza askoren ahotan. Urrutira jo gabe aste honetako Argia-k «asteko gaitzat» hautatu du, eta Mikel Garciaren erreportaje interesgarria dakar, Beharrezkoak bai, baina bada zer hobetu izenburupean. Sarrera hitzetan aipatzen dituenak oso zentzuzkoak iruditzen zaizkit: «Krisi ekonomikoa langabeen zakua puzten eta lan baldintzak eskasten ari dela, hainbatek funtzionarioak hartu ditu jomugan: guztion diruak ordaindutako soldatak dituzten langile horien produktibitatea zergatik da baxuagoa? Zergatik ez dute kontrolik baina bai bizi guztirako lanpostu finkoa? Zenbat dira eta zenbat kobratzen dute?».
Oposiziotik abiatzen omen da dena. Bat nator. Eta ziur nago egiten diren oposizioak baino zehatzagoak eta hobeak burutu daitezkeela. Baina neurgailuen aldekoa naiz ni. Neurgailurik eza baino justuagoa iruditzen zait neurgailurik txarrena ere. Garai batean, enpresa pribatuan sartzeko modurik ohikoena une egokian toki egokian egotean zetzan. Edo galdezka ibili eta bazterrak maxiatzean. «Ez duzu ba postu bat edukiko gure koinatuaren anaia gaztearentzat, soldadutza bukatu berritan ezer gabe dago eta!». Eta parean tokatzen bazen barrura! Eta tailer horretan egin zitzakeen bizitzako gainerako urteak… Ez didazue esango oposiziorik desastreena baino justuago denik! Parean tokatzeagatik, halako familiatakoa delako, itxura ona duelako behar horretarako… Horrelako jendez beterik daude funtzionario ez direnen lanpostuak ere. Asko ezagutzen ditut sekula azterketa bat egin ez eta han edo hemen lana beti aurkitzen dutenak.
Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta badakit egia dela kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen kontu soila. Ezagutu nuen bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena. Beroki handia soinean zuela etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera, bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko. Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte eta ez dizute behar zenuenik eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke onaren lana berretsiko duen eta txarrarena gaitzets dezakeen taxuzko agintariak izatean. Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak askoz gehiago dira.
Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta badakit egia dela kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen kontu soila. Ezagutu nuen bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena. Beroki handia soinean zuela etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera, bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko. Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte eta ez dizute behar zenuenik eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke onaren lana berretsiko duen eta txarrarena gaitzets dezakeen taxuzko agintariak izatean. Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak askoz gehiago dira.
Arrazoizkoa da funtzionarioa bertan goxo ikusten duenaren ikuspegia ere. Bizitza osorako lan finkoa. Ez da gutxi gaur egun! Baina bertan goxo-tasunak eraginkortasunean kalte egiten duela onartzen dudan modu berean iruditzen zait arriskugarri anbizio neurrigabea. Anbizioa: premiarik ez duenaren premia. Eta anbiziotsua ez da bertan goxo egonda askiesten. Bertan goxo-en nagusi edo bestelako langileen nagusi izan nahi izaten du.
Bestalde, onartuko didazue gure kultur eta gizarte kolektiboetan funtzionarioek izan duten garrantzia. Aurrezki kutxa eta bankuetako langile mordoa eta funtzionario asko ezagutu izan ditut era askotariko elkarteetan boluntario lanean, gurdiari tiraka. Arratsaldeko hiruretarako lan ordutegia amaiturik, paperen eta burokraziaren mundu ilunaren zoko-mokoen ezagutzaile, orduak eta orduak sartu izan dituzte borondatez. Gerta daitekeen paradoxa: funtzionarioa borondatez lanean eta soldatapeko langilea apurka funtzionarizatzen.
Akaso arestiko txistean okerreko unean egiten genuen barre. Inor gutxi jabetzen zen egungo krisialdiak zerikusi handiagoa duela lehen haurraren aitaren BMWarekin bigarrenaren aitaren hamar minutuekin baino.
PERPAUSAK
Aspaldikoa eta ezaguna da txistea: bi mutiko ari dira erronkan. Batak harro botatzen du: «Gure aita, bere fabrikako jefea da, eta BMWa dauka. Eta lana bukatzen badu (baldintzazkoa) lauretan, laurak eta hamarrerako etxean izaten da txistu batean». Besteak are harroxkoago (konparaziozkoa) erantzuten dio: «Ba gure aita funtzionarioa da, eta ez dauka auto garesti horietakoa, baina (juntadura, aurkaritza) lana lauretan bukatzen badu (baldintzazkoa), laurak hamar gutxitarako iristen da etxera».
Grazia egiten zigun txisteak. Funtzionarioez pentsatzen ari nintzela (denborazkoa) gogoratu zait. Izan ere, krisi garaiotan, funtzionarioak sarri dabiltza askoren ahotan. Urrutira jo gabe aste honetako Argia-k «asteko gaitzat» hautatu du, eta (juntadura, emendiozkoa) Mikel Garciaren erreportaje interesgarria dakar, Beharrezkoak bai, baina bada zer hobetu izenburupean. Sarrera hitzetan aipatzen dituenak (erlatibozkoa) oso zentzuzkoak iruditzen zaizkit: «Krisi ekonomikoa langabeen zakua puzten eta lan baldintzak eskasten ari dela (konpletiboa), hainbatek funtzionarioak hartu ditu jomugan: guztion diruak ordaindutako soldatak (erlatibozkoa) dituzten (erlatibozkoa) langile horien produktibitatea zergatik da baxuagoa? Zergatik ez dute kontrolik baina (juntadura, aurkaritza) bai bizi guztirako lanpostu finkoa? Zenbat dira eta (juntadura, emendiozkoa) zenbat kobratzen dute?».
Oposiziotik abiatzen omen da dena. Bat nator. Eta ziur nago egiten diren oposizioak (erlatibozkoa) baino zehatzagoak eta hobeak (konparaziozkoa) burutu daitezkeela (konpletiboa). Baina neurgailuen aldekoa naiz ni. Neurgailurik eza baino justuagoa iruditzen zait (konparaziozkoa) neurgailurik txarrena ere. Garai batean, enpresa pribatuan sartzeko (helburuzkoa) modurik ohikoena (konparaziozkoa) une egokian toki egokian egotean (konpletiboa) zetzan. Edo (juntadura, hautakaria) galdezka ibili eta bazterrak maxiatzean (konpletiboa). «Ez duzu ba postu bat edukiko gure koinatuaren anaia gaztearentzat, soldadutza bukatu berritan ezer gabe dago eta (kausazkoa)!». Eta parean tokatzen bazen (baldintzazkoa) barrura! Eta tailer horretan egin zitzakeen bizitzako gainerako urteak… Ez didazue esango oposiziorik desastreena baino justuago denik (konparaziozkoa)! Parean tokatzeagatik (kausazkoa), halako familiatakoa delako (kausazkoa), itxura ona duelako (kausazkoa) behar horretarako… Horrelako jendez beterik daude funtzionario ez direnen (erlatibozkoa) lanpostuak ere. Asko ezagutzen ditut sekula azterketa bat egin ez eta han edo hemen lana beti aurkitzen dutenak (konpletiboa).
Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta (juntadura, emendiozkoa) badakit egia dela (konpletiboa) kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen kontu soila. Ezagutu nuen bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena (erlatibozkoa). Beroki handia soinean zuela (moduzkoa) etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren (denborazkoa) etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera (helburuzkoa), bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko (helburuzkoa). Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte eta ez dizute behar zenuenik (konpletiboa) eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke onaren lana berretsiko duen (erlatibozkoa) eta txarrarena gaitzets dezakeen taxuzko agintariak izatean (konpletiboa). Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak (erlatibozkoa) askoz gehiago dira.
Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta (juntadura, emendiozkoa) badakit egia dela (konpletiboa) kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen kontu soila. Ezagutu nuen bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena (erlatibozkoa). Beroki handia soinean zuela (moduzkoa) etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren (denborazkoa) etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera (helburuzkoa), bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko (helburuzkoa). Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte eta ez dizute behar zenuenik (konpletiboa) eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke onaren lana berretsiko duen (erlatibozkoa) eta txarrarena gaitzets dezakeen taxuzko agintariak izatean (konpletiboa). Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak (erlatibozkoa) askoz gehiago dira.
Arrazoizkoa da funtzionarioa bertan goxo ikusten duenaren (erlatibozkoa) ikuspegia ere. Bizitza osorako lan finkoa. Ez da gutxi gaur egun! Baina bertan goxo-tasunak eraginkortasunean kalte egiten duela (konpletiboa) onartzen dudan (erlatibozkoa) modu berean (konparaziozkoa) iruditzen zait arriskugarri anbizio neurrigabea. Anbizioa: premiarik ez duenaren (erlatibozkoa) premia. Eta anbiziotsua ez da bertan goxo egonda (moduzkoa) askiesten. Bertan goxo-en nagusi edo bestelako langileen nagusi izan nahi izaten du.
Bestalde, onartuko didazue gure kultur eta gizarte kolektiboetan funtzionarioek izan duten garrantzia (erlatibozkoa). Aurrezki kutxa eta bankuetako langile mordoa eta funtzionario asko ezagutu izan ditut era askotariko elkarteetan boluntario lanean, gurdiari tiraka. Arratsaldeko hiruretarako lan ordutegia amaiturik (denborazkoa), paperen eta burokraziaren mundu ilunaren zoko-mokoen ezagutzaile, orduak eta orduak sartu izan dituzte borondatez. Gerta daitekeen paradoxa: funtzionarioa borondatez lanean eta (juntadura, emendiozkoa) soldatapeko langilea apurka funtzionarizatzen.
Akaso arestiko txistean okerreko unean egiten genuen barre. Inor gutxi jabetzen zen egungo krisialdiak zerikusi handiagoa (konparaziozkoa) duela (konpletiboa) lehen haurraren aitaren BMWarekin bigarrenaren aitaren hamar minutuekin baino.
ADITZAK
Aspaldikoa eta ezaguna da (zen/balitz/litzateke/izan dadin/izan zedin) txistea: bi mutiko ari dira erronkan (erronkan ari ziren/ erronkan ariko balira/ erronkan ariko lirateke/erronkan ari daitezen/erronkan ari zitezen). Batak harro botatzen du (botatzen zuen/botako balu/botako luke/bota dezan/bota zezan): «Gure aita, bere fabrikako jefea da, eta BMWa dauka (zeukan/edukiko balu/edukiko luke/eduki dezan/eduki zezan). Eta lana bukatzen badu (bukatzen bazuen/bukatuko balu/bukatuko luke/buka dezan/buka zezan) lauretan, laurak eta hamarrerako etxean izaten da (izaten zen/izango balitz/izango litzateke/izan dadin/izan zedin) txistu batean». Besteak are harroxkoago erantzuten dio (erantzuten zion/erantzungo balio/erantzungo lioke/erantzun dakion/erantzun zekion): «Ba gure aita funtzionarioa da, eta ez dauka auto garesti horietakoa, baina lana lauretan bukatzen badu, laurak hamar gutxitarako iristen da (iristen zen/iritsiko balitz/iritsiko litzateke/irits dadin/irits zedin) etxera».
Grazia egiten zigun (grazia egiten digu/grazia egingo baligu/grazia egingo liguke/grazia egin diezagun/grazia egin ziezagun) txisteak. Funtzionarioez pentsatzen ari nintzela (pentsatzen ari naiz/pentsatzen ariko banintz/pentsatzen ariko nintzateke/pentsatzen ari nadin/pentsatzen ari nendin) gogoratu zait (gogoratu zitzaidan/gogoratuko balitzait/gogoratuko litzaidake/gogora dakidan/gogora zekidan). Izan ere, krisi garaiotan, funtzionarioak sarri dabiltza askoren ahotan. Urrutira jo gabe aste honetako Argia-k «asteko gaitzat» hautatu du, eta Mikel Garciaren erreportaje interesgarria dakar (zekarren/ekarriko balu/ekarriko luke/ekar dezan/ekar zezan), Beharrezkoak bai, baina bada zer hobetu izenburupean. Sarrera hitzetan aipatzen dituenak (aipatzen zituen/aipatuko balitu/aipatuko lituzke/aipa ditzan/aipa zitzan) oso zentzuzkoak iruditzen zaizkit (iruditzen zitzaizkidan/irudituko balizaizkit/irudituko litzaizkidake/irudi dakizkdan/irudi zekizkidan): «Krisi ekonomikoa langabeen zakua puzten eta lan baldintzak eskasten ari dela, hainbatek funtzionarioak hartu ditu jomugan: guztion diruak ordaindutako soldatak dituzten (zituzten/balituzte/lituzkete/ukan ditzaten/ukan zitzaten) langile horien produktibitatea zergatik da baxuagoa? Zergatik ez dute kontrolik baina bai bizi guztirako lanpostu finkoa? Zenbat dira eta zenbat kobratzen dute?».
Oposiziotik abiatzen omen da (abiatzen zen/abiatuko balitz/abiatuko litzateke/abia dadin/abia zedin) dena. Bat nator (nentorren/etorriko banintz/etorriko nintzateke/etor nadin/etor nendin). Eta ziur nago (nengoen/banengo/nengoke/egon nadin/egon nendin) egiten diren oposizioak baino zehatzagoak eta hobeak burutu daitezkeela (burutu zitezkela/burutu ahalko balira/burutu ahalko lirateke/burutu ahal daitezen/burutu ahal zitezen). Baina neurgailuen aldekoa naiz ni. Neurgailurik eza baino justuagoa iruditzen zait neurgailurik txarrena ere. Garai batean, enpresa pribatuan sartzeko modurik ohikoena une egokian toki egokian egotean zetzan (datza/etzango balitz/etzango litzateke/etzan dadin/etzan zedin). Edo galdezka ibili eta bazterrak maxiatzean. «Ez duzu ba postu bat edukiko (edukiko zenuen/edukiko bazenu/edukiko zenuke/eduki dezazun/eduki zenezan) gure koinatuaren anaia gaztearentzat, soldadutza bukatu berritan ezer gabe dago eta!». Eta parean tokatzen bazen (tokatzen bada/tokatuko balitz/tokatukolitzateke/takatu dadin/tokatu zedin) barrura! Eta tailer horretan egin zitzakeen (egin ditzake/egin ahalko balitu/egin ahalko lituzke/egin ahal ditzan/egin ahal zitzan) bizitzako gainerako urteak… Ez didazue esango (esango zenidaten/esango bazenidate/esango zenidakete/esan diezadazuen/esan zeniezadaten) oposiziorik desastreena baino justuago denik! Parean tokatzeagatik, halako familiatakoa delako, itxura ona duelako behar horretarako… Horrelako jendez beterik daude (zeuden/baleude/leudeke/egon daitezen/egon zitezen) funtzionario ez direnen lanpostuak ere. Asko ezagutzen ditut sekula azterketa bat egin ez eta han edo hemen lana beti aurkitzen dutenak.
Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta badakit egia dela kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen kontu soila. Ezagutu nuen (ezagutu dut/ezagutuko banu/ezagutuko nuke/ezagut dezadan/ezagut dezan) bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena (fitxatzen du/fitxatuko balu/fitxatuko luke/fitxa dezan/fitxa zedin). Beroki handia soinean zuela etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera, bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko. Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte (zorabiatu egingo zintuzten/zorabiatu egingo bazintuzte/zorabiatu egingo zintuzkete/zorabiatu egin zaitzaten/zorabiatu egin zintzaten) eta ez dizute behar zenuenik eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke (dago/zegoen/balego/egon dadin/egon zedin) onaren lana berretsiko duen (berretsiko zuen/berretsiko balu/berretsiko luke/berrets dezan/berrets zezan) eta txarrarena gaitzets dezakeen (gaitzets zezakeen/gaitzetsi ahalko balu/gaitzetsi ahalko luke/gaitzetsi ahal dezan/gaitzetsi ahal zezan) taxuzko agintariak izatean. Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak askoz gehiago dira.
Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta badakit egia dela kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen kontu soila. Ezagutu nuen (ezagutu dut/ezagutuko banu/ezagutuko nuke/ezagut dezadan/ezagut dezan) bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena (fitxatzen du/fitxatuko balu/fitxatuko luke/fitxa dezan/fitxa zedin). Beroki handia soinean zuela etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera, bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko. Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte (zorabiatu egingo zintuzten/zorabiatu egingo bazintuzte/zorabiatu egingo zintuzkete/zorabiatu egin zaitzaten/zorabiatu egin zintzaten) eta ez dizute behar zenuenik eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke (dago/zegoen/balego/egon dadin/egon zedin) onaren lana berretsiko duen (berretsiko zuen/berretsiko balu/berretsiko luke/berrets dezan/berrets zezan) eta txarrarena gaitzets dezakeen (gaitzets zezakeen/gaitzetsi ahalko balu/gaitzetsi ahalko luke/gaitzetsi ahal dezan/gaitzetsi ahal zezan) taxuzko agintariak izatean. Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak askoz gehiago dira.
Arrazoizkoa da funtzionarioa bertan goxo ikusten duenaren (ikusten zuen/ikusiko balu/ikusiko luke/ikus dezan/ikus zezan) ikuspegia ere. Bizitza osorako lan finkoa. Ez da gutxi gaur egun! Baina bertan goxo-tasunak eraginkortasunean kalte egiten duela onartzen dudan (onartzen nuen/onartuko banu/onartuko nuke/onart dezadan/onart nezan) modu berean iruditzen zait arriskugarri anbizio neurrigabea. Anbizioa: premiarik ez duenaren premia. Eta anbiziotsua ez da bertan goxo egonda askiesten (askiesten zen/askietsiko balitz/askietsiko litzateke/askiets dadin/askiets zedin). Bertan goxo-en nagusi edo bestelako langileen nagusi izan nahi izaten du.
Bestalde, onartuko didazue (onartuko zenidaten/onartuko bazenidate/onartuko zenidakete/onart diezadazuen/onart zeniezadaten) gure kultur eta gizarte kolektiboetan funtzionarioek izan duten garrantzia. Aurrezki kutxa eta bankuetako langile mordoa eta funtzionario asko ezagutu izan ditut (ezagutu izan nituen/ezagutu izango banitu/ezagutu izango nituzke/ezagutu izan ditzadan/ezagutu izan nitzan) era askotariko elkarteetan boluntario lanean, gurdiari tiraka. Arratsaldeko hiruretarako lan ordutegia amaiturik, paperen eta burokraziaren mundu ilunaren zoko-mokoen ezagutzaile, orduak eta orduak sartu izan dituzte borondatez. Gerta daitekeen (gerta zitekeen/gertatu ahalko balitz/gertatu ahalko litzateke/gertatu ahal dadin/gertatu ahal zedin) paradoxa: funtzionarioa borondatez lanean eta soldatapeko langilea apurka funtzionarizatzen.
Akaso arestiko txistean okerreko unean egiten genuen barre (barre egiten dugu/barre egingo bagenu/barre egingo genuke/barre egin dezagun/barre egin genezan). Inor gutxi jabetzen zen (jabetzen da/jabetuko balitz/jabetuko litzateke/jabetu dadin/jabetu zedin) egungo krisialdiak zerikusi handiagoa duela lehen haurraren aitaren BMWarekin bigarrenaren aitaren hamar minutuekin baino.
NIRE IRITZIA
Funtzionarioei buruz esaten den guztiak ez du nahitaez egia izan behar. Denetik dago; oso nagiak direnetik, oso langileak direnak arte. Alferrak diren horiek horrelakoak dira, nire ustez, bi arrazoi posibleengatik. Lehenengoa soldata finkoa dutelako da. Bigarrena, aldiz, nagusien kontua da; askotan ez dira ongi koordinatzen. Jar dezagun adibide bat: langile baten lantokia bat da, baina beste pertsona bat dagoenez, hasierakoa beste toki batean jartzen dute lanean. Beste pertsona gaixotzen denean berriz ere bidaltzen dute bere jatorrizko lantokira; halere, ez dago asko egiteko eta beste tokian, berriz, lanez gainezka daude. Zer egingo du ba langile horrek?
Gainera, funtzionarioak eta funtzionarioak daude, hots, batzuk egin beharreko lana egiten dute, eta beste batzuk irakurtzen pasatzen dute eguna. Baina berdina gertatzen da beste edozein lanetan. Beraz, ez da funtzionarioen munduan gertatzen den zerbait soilik.
BIDEO TESTUAK
Carmen Dorai (Luzaide)
Bazen hemen haur ukaiteko, bazien emen jenduak…, bueno, medikia beti izan du, beti izan du medikia, bana anitz aldiz haurrak jiten zielaikan, medikiake nahi zin noaitek laguntzeko; ta izatentzen emen… bazen bizpairu mazte joatentzienak, zuk galditen zintin ta zauri otoi, haur ukaitekotan baigira, jinentzira? Ta bueno pues medikia jiten delakian abisa nezazie… ta prest zen beti mazte ura joaitentzen ta laguntzentzin… ura eramaitentzako haurrain ikuzteko ta gauza ori ta gero medikia joan gabe joaitentzen mazte hura haurrain troxatzea ta… prestatzea.
Leontzia Kondearena (Abaurregaina)
- Ni guti fanitze, ni guti.
- Negu-negu zenean igual, ez?
- Bai ta xaude, neguan zer eiten zaden amak. Epokat izanue afizione bat orrorosoa eskolara…, bai, bai. Bueno, ikustenitue bertzeak, pues ni ere. Ba, baia gero izan, etortze [], ona… puntua ene launak fantzire altzina, ta ni baratu nitze gibla, eta gero gorrek berak eman zade kobardia ez fatekoa. Nore borondatez, ta amak etzade bulkatzen. Badakizu zer eitentzagun? Ama beti kanpoan, ona… egun ones.
- Lanean?
- Lanean, bueno, ta neguan eile lanetan, ta ni pues, etsukandre: tzerri[ei] eman, ollo[ei] eman, otroinak ein, pues ni gortako. Osea, eskolako denbora sikiera neguan, pues, erraten nuke nik, <<ama, bueno, orei gala, orei ona… faten [t]xira zu alorrera ni eni[nde]ke fan eskolara, baia neguan ta>>, ba, bai neguan fain txira. Ba bai, negua ailegatzen zade eile lanak arendako, ta ni betiko [a]iteko.
Pascuala Ilintxeta (Abaurregaina)
Pues iautretan zen: bilatzen zute mutilek ostatu bat, etxe bat, iautre guzietako ta gan gero iatregunean parejaka fatentzire etxera biltzra baia disfrazatuik, eta lotsatuik egoten gine gatek ailegatzen zirel(e)ik etxera, estaltzen bagine!, baia con gracia, eh! Bazire... anitz etzaizke ezondu, ez, keba! Anitz... raso disfrazatuik ta elekatze ta guziak kanbiatzen(t)zituzte, mintzoa.
- Eta aurpegi guzia tapatuta?
Ez baia, nik zer dakit, ezatzen tzute anitz gauza, ez ezontzeko, gala tapatuik, ezartzentzute bai, zire txokanteak! Ta gero egun gortan, gori ze iganderekin, igande gortan eitzentzute afaria astatu gortan ta gero aste guzian faten baigine arrosariora, pues mutikoak fatentzire ostatu gortara, eta gero asteartea zute ja egun andia; iltzenzute azuri edo antxumi, iltzenzute eta eitentze bazkari bat gazteria guziendako, baia mutikoen, mutikoen, mutikoen... baia orduan babaitze ler gazteria... pues juntatzentze pues bueno!
Mª Carmen Arrese (Hiriberri Aezkoa)
Orreagako romeria. Emendik faten gine oines urte montio bat fan gine oines erritik asirik, beztiturik eh!, bai, beztiturik, Aezkoako trajea bai... Gero ja asi ze ja arrobira autobusean ta gandik Orreara, ta gero ermatentze berendua, xixa, ona... xixak astentzire orduan ere, ta ermatentzire xixak edo tortillan edo naasian, eta gero ermatentze pues... igual urdaiazpikoa tomateakin ere, edo ajuarrieroa, gori eramatentze, ta gan txatentze Orean mendian, bai kolegiataen ondoan, mendi ortan, gor txatentze ta gero, ona joatentzen, egotentze gor... laurak edo gala, galako aire ortan izatentze berris rosarioa edo zerbait elizan, ta gero berris romerian, ona... arrobiraino, ta gero igual gordik Arian festak izatentzire, azken eguna, ta gordik festetra A[riara].
